مکانیسم اجرایی عدالت قضایی در اندیشه امام علی(ع) با تاکید بر حکمرانی اسلامی

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری بررسی مسائل اجتماعی ایران

2 عضو هئیت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور تهران

چکیده

عدالت به مفهوم رعایت مساوات و قرار دادن هر امر اجتماعی سرجای خود است. عدالت قضایی به مفهوم رعایت جانب انصاف، حق و بی‌طرفی در امور قضایی و اظهار قضاوت است. پایه و اساس هر جامعه‌ای مبتنی بر رعایت حقوق قضایی و نهادینه‌سازی عدالت قضایی است. تداوم و پایداری یک نظام با عادلانه بودن نظام قضایی آن امکان‌پذیر هست. در واقع یکی از شاخص‌های حکمرانی خوب، عدالت قضایی است. در این شاخص، عدالت قضایی مبتنی بر ابعادی ازجمله شفافیت، صداقت، استقلال، قانون‌گرایی و پاسخگویی، انعطاف‌پذیری به نسبت به تحولات زمانی و مردم‌داری می‌باشد. در دنیای مدرن امروزی یکی از اندیشه‌های مورداستفاده در رابطه با نهادهای قضایی و اجتماع، سیاست‌های قضایی و حکومتی امام علی(ع) است. در اصل امام علی(ع)، نماد عقلانیت، دموکراسی و مردم‌سالاری دینی و قضایی عصر مدرن است که سرچشمه معارف آن نهج‌البلاغه می‌باشد. سراسر این حکمت، درست اندیشیدن، حکمرانی عادلانه، رعایت حقوق اجتماعی و قضاوت به‌حق می‌باشد. کارگزاران قوه قضاییه را از قضاوت بر مبنای رنگ، نژاد، جنسیت، موقعیت اجتماعی، شاهدان جعلی، رشوه، مسائل شخصی، کینه و اختلاف فردی و غیره منع می‌کرد. ایشان، علم به نوع مسئله اجتماعی و سنخ‌بندی ادله، معیار، اصول و راهبرد قضایی، فنون اجرای عدالت، شایسته‌سالاری، تبحر علمی، صلاحیت اخلاقی و شجاعت اجتماعی را خصیصه و زیبنده یک حکمرانی اسلامی می‌داند. بر این اساس، در ادامه پژوهش معیارهایی قضایی در حکمرانی اسلامی امام علی(ع) مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است.

کلیدواژه‌ها

1-      ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ه.ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
2-      احمدی، سید جواد (1392)، اصطلاح‌شناسی «عدالت» و پیوند آن با مفاهیم همسو در آموزه‌های نهج‌البلاغه، معرفت اخلاقی،‌ سال چهارم، شماره اول
3-      امامی، محمد جعفر و آشتیانی، محمد رضا (۱۳۷۸)، نهج‌البلاغه، قم: مدرسه امام علی‌بن‌ابیطالب، ج 1 و2 و 3
4-      امیری، آبتین (1395)، «اهمیت قضاوت و استقلال قضاوت در حقوق اسلامی»، فصلنامه حبل المتین
5-      ایرج‌زاده، امیرحسین (1391)، بررسی مبانی فقهی و حقوقی قضاوت‌های حضرت علی(ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی
6-      آمدی تمیمی، عبدالواحد (۱۳۷۷)، غرر الحکم و دررالکلم، ترجمه  محمدعلی انصاری، تهران: انتشارات آرمان.
7-      باقریان، محمدمهدی (1392)، قلمروهای عدالت و ربط و نسبت آن‌ها با یکدیگر در اندیشه امام علی(ع)، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد دولتی - وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه قم - دانشکده الهیات و معارف اسلامی
9-      پاشاپسندی، حسینعلی (۱۳۷۹). امام علی(ع) و عدالت، مجموعه مقالات نخستین جشنواره نهج‌البلاغه دانشگاهیان سراسر کشور، تهران: کمیته علمی نخستین جشنواره دانشگاهیان سراسر کشور.
10-   پورمظفر مرتضی (1389)، تحلیل فقهی حقوقی جرایم علیه عدالت قضایی در مرحله اجرای حکم، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری دادگستری دانشکده حقوق
11-   توسلی حسین (1371)، فلسفه حق در اندیشه سیاسی آیت الله مطهری، فصلنامه علوم سیاسی، سال چهارم
12-   جاسبی، عبدالله (۱۳۸۰) مباحثی از مدیریت اسلامی، تهران: مرکز انتشارات علمی
13-   جعفرزاده، الهام (1391)، تحلیل فقهی رهنمودهای قضایی امام خمینی (ره) در دوران رهبری، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دانشگاه قم: دانشکده الهیات و معارف اسلامی
14-   جمالی، نصرت الله (1377)، عوامل سقوط حکومت‌ها در قرآن و نهج‌البلاغه، قم: نهاوندی
15-   جوادی آملی، عبدالله (1377)، فلسفه حقوق بشر، قم: اسراء.
16-   حجازى، سید مهدى و سید على رضا حجازى و محمد عیدى خسروشاهى (1419 ه.ق)، ترجمه درر الأخبار، قم: دفتر مطاالعات تاریخ و معارف اسلامى‏
17-   حکیمی، محمدرضا (1380)، کلام جاودانه، تهران: نشر رسا
18-   حکیمی، محمد (1377)، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
19-   حکیمی، محمد (۱۳۸۱)، زمینه‌ها و موانع تحقق عدالت اقتصادی، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
20-   حکیمی، محمد (1370)، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های استان قدس رضوی
21-   دادگر، یدالله و سید محمدباقر نجفی (1380)، مبانی حقوقی پیشرفته، قم: نجبا.
22-   درخشه جلال (1386)، «عدالت از دیدگاه امام علی(ع)»، نشریه دانش سیاسی، شماره ۵
23-   دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (1371)، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران.
24-   دلشاد تهرانی، مصطفی (1389)، اصل میانه روی در اندیشه سیاسی امام علی (ع)، تارنمای مجمع جهانی شیعه‌شناسی: پایگاه تخصصی مقالات
25-   رمضان‌خانی احمد (1390)، بررسی تطبیقی نسبت عدالت و آزادی از نگاه آمار تیاسن و متفکران مسلمان ایرانی (امام خمینی، دکتر شریعتی، دکتر سروش)، پایان‌نامه. دولتی کارشناسی ارشد، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشکده علوم اجتماعی
26-   شفیعی، سید علی (1376)، «مروری بر عدالت اجتماعی در حکومت علوی»، مجله حکومت اسلامی، شماره ۱۷
27-   شفیق فرد، حسن (1378)، استقلال قضات در حقوق ایران، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دولتی - وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه تهران
28-   شیرودعلیخان، عباس (1387)، مبانی کلامی و شاخصه‌های حکومت حضرت امیرالمومنین علی (ع)، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی
29-   صانعی دره بید (1370)، فرهنگ فلسفه، تهران، حکمت.
30-   عبادی، محمدباقر (1381)، عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع)، پایان‌نامه کارشناس ارشد، دانشگاه تربیت مدرس
31-   عباسپور، نرجس (1389)، تأثیر الگوی حکومتی امام علی(ع) بر اندیشه حکومت مطلوب از دیدگاه امام خمینی(ره) باتوجه به فلسفه سیاسی شیعه در عصر غیبت امام معصوم(ع)، پایان‌نامه کارشناس ارشد، پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی
32-   عسگری، زهرا (1390)، بررسی صفات، جایگاه و مسؤولیت قاضی در فقه اسلامی و حقوق ایران، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی
33-   عفری، محمد تقی (1369)، حکمت‌ اصول‌ سیاسی‌ در اسلام‌، تهران: بنیاد نهج‌البلاغه
34-   علامه طباطبایى، سید محمد حسین (1380)، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم: ‏دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم
35-   فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ه.ق)، کتاب العین، قم: هجرت.
36-   فریدی راضیه (1391)، بررسی قضاوت‌های حضرت علی(ع) بر حسب دلایل، پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد دولتی، دانشگاه پیام نور استان البرز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
37-   فلسفى‏، محمد تقى (1368)، الحدیت- روایات تربیتى‏، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏
38-   قلی‌زاده فاطمه (1391)، سیره امام علی(ع) در اجرای حکومت از دیدگاه نهج‌البلاغه، پایان کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی - دانشکده ادبیات و علوم انسانی
39-   کرمی، محمد مهدی و پورمند، محمد (۱۳۸۳)، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
40-   لشکری، علی‌رضا (1392)، ارزیابی مبانی نظریه توازن در عدالت اقتصادی اسلام، پایان‌نامه کارشناس ارشد، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه پژوهشکده علوم اجتماعی
41-   ‌مددی سیده، لیلا (1391)، علل فروپاشی تمدن‌ها از دیدگاه امام علی(ع)، پایان‌نامه غیردولتی - دانشگاه آزاد اسلامی - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی - دانشکده حقوق و علوم سیاسی
42-   مجلسی، محمد باقر (۱۳۷۳)،  بحارالانوار، تهران: انتشارات کتابچی، ج87
43-   مدرس‌زاده، مجد الدین (1386)، «معیارهای گزینش در قرآن و نهج‌البلاغه»، فصلنامه معرفت، شماره ۳۷،
44-   مطهری، مرتضی (۱۳۷۲)، سیری در نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات صدرا.
45-   معتمدی ادرمنابادی، ناصر (1394)، بررسی اخلاق حرفه‌ای قاضی از دیدگاه حضرت علی (ع)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید اشرفی اصفهانی - دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
46-   مولانا، حمید (۱۳۸۰)، ابعاد عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع)، کنگره بین المللی امام علی(ع)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ج1
47-   میرشکاری، سلیمانی (1393)، محدثه عدالت اجتماعی در قرآن از دیدگاه امام خمینی (ره) و شهید صدر (ره)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
48-   نعمت‌پور، مریم (1391)، مطالعه تطبیقی نظریه عدالت اقتصادی امام علی(ع) و رالز و ارزیابی این دو رویکرد در مقابله با فقر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اقتصادی