تحلیل دوگانه‌ی «رفتار – کُنش» و «بازخورد – بازتاب» در فلسفه‌ی روان‌شناسی اجتماعی با نگرش به حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر بخش متن‌پژوهی در مؤسسه‌ی انقلاب اسلامی

چکیده

همواره شناخت کردارهای انسانی، موضوعی کلیدی در علوم انسانی و به‌ویژه در روان‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی، بوده است. در پارادایم‌های مختلف، کردارهای انسانی، معنا، علل و پیامدهای متفاوتی دارند که دوگانه‌ی رفتار – کُنش از این زمره است. مسئله‌ی اصلی در این مقاله، بازتعریف جایگاه دوگانه‌ی رفتار –  کُنش (و به تبع آن، دوگانه‌ی بازخورد –  بازتاب) است. این مسئله را باید در لایه‌ای فراتر از سطح نظریه‌های دانش روان‌شناسی و در سطح «فلسفه‌ی روان‌شناسی» نگریست و روش کلی پاسخ به آن نیز، توجه به رویکردهای مطالعات پارادایمی است. در فرآیند گردآوری از روش‌ کتابخانه‌ای (و فنّ یادداشت‌نویسی) و در فرآیند تحلیلی نیز از روش تحلیل محتوای کیفی و با تمرکز بر روش تحلیل مضمونی بهره‌برداری شده است. فلسفه‌ی روان‌شناسی با رهیافت اسلامی را می‌توان با رویکرد پیشینی و دست‌کم از پنج منظر طرح و بسط کرد. سه زمینه‌ی «اختیار، آگاهی و نقش آنها بر کردارهای انسانی»، «مفهوم روان و رابطه‌ی تن و روان در انسان» و «نقش نگرش و انگیزش انسان در جهان اجتماعی» زمینه‌ی مفهومی پاسخ به پرسش‌های این مقاله را فراهم خواهند آورد. در فلسفه‌ی روان‌شناسی متعالیه، در برابر دوگانه‌ی رفتار – کُنش، همواره «انسان با کردار مختارانه»» اصیل است. همچنین در برابر دوگانه‌ی بازخورد – بازتاب، نمود شئون روان‌شناختی انسان، بر خلاف بازخورد (در پارادایم اثباتی) و بازتاب (در پارادایم تفسیری)، نمایانگر انسانی مختار در همه‌ی شئون (یعنی بینش‌ها، منش‌ها، کشش‌ها و کردارها) و در تعامل و همراستا با جهان اجتماعی است. 

کلیدواژه‌ها

  1. کتابنامه

    1. آذربایجانی، مسعود(1395). چیستی فلسفه‌ی روان‌شناسی. فصلنامه‌ی حکمت اسلامی. سال سوم، شماره‌ی دوم، تابستان 1395، صص. 39 – 61.
    2. اتکینوسن، ریتا. ال. و دیگران(2000م). زمینه‌ روان‌شناسی هیلگارد. ترجمه محمدنفی براهنی و دیگران. تهران: انتشارات رشد، چاپ سی و چهارم.
    3. اشیری، سعید و باسیتی، شهرام(1399). اصول روش‌شناختی تولید نظریه در مطالعات فرهنگی مبتنی بر رئالیسم فلسفی صدرایی. پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور (مرکز دامغان).
    4. ایمان، محمدتقی و کلاته ساداتی، احمد(1392). روش‌شناسی علوم انسانی نزد اندیشمندان مسلمان. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    5. ایمان، محمدتقی(1391). روش‌شناسی تحقیقات کیفی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    6. ایمان، محمدتقی(1391b). فلسفه‌ی روش تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    7. بارون، ر؛ د. بیرن و ن. برنسکامب(2006م). روان‌شناسی اجتماعی. ترجمه‌ی یوسف کریمی. تهران: نشر روان.
    8. بشیری، ابوالقاسم(1395). مبانی انسان‌شناختی؛ دوساحتی بودن، اصالت نفس و اختیار و نقش آن در دانش روان‌شناسی اسلامی. مجله‌ی روان‌شناسی و دین، شماره‌ی 35، صص.51 – 68.
    9. بلند، حسن(1393). بنیاد هستی‌شناختی اندازه‌گیری روانی. فصلنامه‌ی روش‌شناسی علوم انسانی. شماره‌ی 79، صص.111 – 136.

    10. پارسانیا، حمید(1391). جهان‌های اجتماعی. قم: کتاب فردا.

    11. پاکتچی، احمد(1395). مقام و منزلت انسان در اندیشه‌ی امام موسی صدر. گزارش نشست در مؤسسه‌ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر (در 13 اردیبهشت 1395)، بازیابی شده در وبگاه: http://www.imam-sadr.com

    12. پاکتچی، احمد(1397). درس‌گفتارهای دستنامه‌ی روش‌شناسی دانشنامه‌نویسی. تهران: مؤسسه‌ پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی.

    13. خانی، ابراهیم(1395). جامعه‌شناسی متعالیه (هستی‌شناسی حیات‌های اجتماعی بر مبنای فلسفه و عرفان اسلامی)، جلد 1. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام).

    14. خسروپناه، عبدالحسین و پناهی آزاد، حسن. (1388). نظام معرفت‌شناسی صدرایی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.

    15. دکارت، رنه(1361). تأملات در فلسفه‌ی اولی. ترجمه‌ی دکتر احمد احمدی. تهران: نشر مرکز دانشگاهی.

    16. راستیان، ابراهیم(1395). درآمدی بر تربیت دینی بر اساس حکمت متعالیه. تهران: دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام).

    17. سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران(1396). روان‌شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ ششم (ویراست دوم).

    18. سیف، علی‌اکبر(1397). تغییر رفتار و رفتار درمانی (نظریه‌ها و روش‌ها). تهران: دوران.

    19. شریعت‌ باقری، محمدمهدی(1394). پیش‌درآمدی بر نظریه‌ی روان‌شناسی و تعلیم و تربیت فطرت‌گرا. روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، سال پنجم، شماره‌ی هجدهم، صص.81 – 108.

    20. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)(1386). الشواهد الربوبیة فی المنهاج السلوکیة، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، قم: چاپ جلال‌الدین آشتیانی.

    21. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)(1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، لبنان: بیروت.

    22. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)(1363). مفاتیح الغیب، جلد 1، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالى، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول.

    23. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)(1366). تفسیر القرآن الکریم، 7جلد، قم: بیدار، چاپ دوم.

    24. عابدی سرآسیا، علی‌رضا(1396). هرمنوتیک و اصول فقه (درآمدی بر قصدی‌گرایی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

    25. عبودیت، عبدالرسول(1395). درآمدی به نظام حکمت صدرائی. جلد سوم (انسان‌شناسی)، تهران: سمت.

    26. کوهن، توماس(1962م). ساختار انقلاب‌های علمی. ترجمه‌ی سعید زیباکلام (1397). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

    27. معماری، زهره و طالب‌زاده، حمید(1394). رفلکشن و سیر تطور مفهومی آن در تفکر فیشته. نشریه‌ی فلسفه، سال 43، شماره‌ی 1، صص.97 – 115.

    28. منصور، محمود و دادستان، پری‌رخ(1385). روان‌شناسی ژنتیک. تهران: رشد.

    29. مِیسون، کِلی. و دیگران(1392). فلسفه‌ی‌ روا‌‌ن‌شناسی در قرن بیستم. ترجمه‌ی حسین‌ کاظمی‌ یزدی‌. اطلاعات حکمت و معرفت، سال هشتم، شماره‌ی 5، صص.18 – 22.

    30. واعظی، احمد(1392). نظریه‌ی تفسیر متن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    31. هوسرل، ادموند(1390). تأملات دکارتی(درآمدی بر پدیده‌شناسی). ترجمه‌ی عبدالکریم رشیدیان. تهران: نشر نی.

    1. Ajzen, I. Timko, C. & White, J.B. (1982). Self-monitoring and the attitude-behavior relation. Journal of Personality and Social Psychology.
    2. Bermudez, J. L. and Macpherson, F. (2005) Philosophy of Psychology: Contemporary Readings. London: Routledge.
    3. Copson, A. and Grayling, A. C. (2015). The Wiley Blackwell Handbook of Humanism, First Edition. Published by John Wiley & Sons, Ltd.
    4. McLeod, S. A. (2019, April 11). Freewill vs determinism. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/freewill-determinism.html
    5. Murry, w. R. (2007). Reason and Reverence: Religious Humanism for the 21st Century. Skinner House Books.
    6. Skinner, B. F. (1974). About behaviorism. Vintage Books.
    7. Wegner, D. M. (2002). The illusion of conscious will. Cambridge: MIT Press.